वैश्विक कूटनीतिक विमर्शको एक महत्वपूर्ण मञ्च बनिसकेको रायसिना संवाद २०२४ को निरन्तरताको रूपमा रायसिना संवाद २०२५ हिजोबाट सुरु भएको छ। भारतको भूराजनीतिक र भू-आर्थिक मामिलाहरूमा केन्द्रित यो प्रमुख सम्मेलनले नेपाललाई विश्वव्यापी चुनौतीहरू र अवसरहरूको सामना गर्न एक महत्वपूर्ण प्लेटफर्म प्रदान गर्दछ, विशेष गरी माननीय परराष्ट्रमन्त्री आरजु राणा देउवाको सक्रिय सहभागिताले यसको महत्त्वलाई अझ बढाएको छ। यो संवाद नेपालको राष्ट्रिय हितलाई प्रवर्द्धन गर्न, अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा आफ्नो आवाज सशक्त रूपमा उठाउन र दिगो विकासको मार्गचित्र कोर्नको लागि एक अद्वितीय अवसर हो।
नेपालले वर्तमान विश्वका भूराजनीतिक अस्थिरता, जलवायु परिवर्तनको गम्भीरता, आर्थिक असमानता, र बढ्दो मानवीय संकट जस्ता जटिल चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ। यस सन्दर्भमा, रायसिना संवादले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्ने, सहयोग जुटाउने, र साझेदारी निर्माण गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ।
रायसिना संवाद: एक वैश्विक कूटनीतिक मञ्च
रायसिना संवाद, एक प्रमुख अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन, हिजोदेखि सुरू भइसकेको छ, जसमा विभिन्न राष्ट्रका विदेशमन्त्रीहरू तथा उच्चस्तरीय अधिकारीहरू सहभागी भइरहेका छन्। यो प्रतिष्ठित बैठक भारतको विदेश मन्त्रालय र ओब्जर्भर रिसर्च फाउन्डेसन (ओआरएफ) द्वारा संयुक्त रूपमा आयोजना गरिएको हो। ओआरएफ एक स्वतन्त्र थिंक ट्याङ्क हो, जसले नीतिगत अनुसन्धान तथा रणनीतिक मुद्दाहरूमा कार्य गर्दछ। सम्मेलनका सहभागीहरूले वर्तमान भू-राजनीतिक तथा भू-आर्थिक विषयहरूमा गहन छलफल गरिरहेका छन्। साथै, नीति-निर्माता, उद्योग जगतका अग्रणी व्यक्ति, पत्रकार, तथा रणनीतिक विशेषज्ञहरूको व्यापक सहभागिता यस सम्मेलनको विशेषता हो।
कार्यक्रम भारतको विदेश मन्त्रालय रहेको रायसिना पहाडी (नयाँ दिल्ली) मा अवस्थित साउथ ब्लकमा भइरहेको छ, जसका आधारमा यस सम्मेलनको नाम 'रायसिना संवाद' राखिएको हो। सन् २०१६ मा पहिलो पटक "एसिया: क्षेत्रीय तथा वैश्विक कनेक्टिभिटी" विषयमा केन्द्रित भएर सुरु भएको यो सम्मेलन वार्षिक रूपमा आयोजना हुँदै आएको छ।
यस संवादको मुख्य उद्देश्य विश्वभरका राष्ट्रहरूबीच सहयोग तथा समन्वय स्थापित गर्नु हो। भारत सरकारले यस मञ्चलाई अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध तथा नीति स्पष्ट पार्ने अवसरका रूपमा उपयोग गर्दै आएको छ। विगत आठ वर्षदेखि करिब १०० राष्ट्रका प्रतिनिधिहरू यस कार्यक्रममा सहभागी हुँदै आएका छन्। भारतले रायसिना संवादमार्फत आफ्नो कूटनीतिक क्षमताको निरन्तर विस्तार गर्दै आइरहेको छ।
यस वर्ष नेपाल, भुटान, माल्दिभ्स, थाइल्याण्ड, स्वीडेन, युक्रेन, र घाना सहित २१ राष्ट्रका विदेशमन्त्रीहरू यस सम्मेलनमा सहभागी छन्। नेपालको प्रतिनिधिमण्डलको नेतृत्व परराष्ट्रमन्त्री डा. आरजु राणा देउवाले गरिरहेकी छन्, जसले जलवायु परिवर्तन, विश्वव्यापी आर्थिक रुपान्तरण, तथा क्षेत्रीय सहयोग जस्ता विषयमा केन्द्रित छलफलमा सक्रिय सहभागिता जनाइरहेकी छन्।
उनी जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी एक सत्रलाई सम्बोधन गर्ने कार्यक्रम रहेको छ, जसले नेपालको जलवायु जोखिम उजागर गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय जलवायु वित्तपोषनमा जोड दिनेछ। साथै, "दक्षिणले के चाहन्छ" शीर्षकको प्यानल छलफलमा उनको सहभागिता रहनेछ, जसले आर्थिक लचिलोपन तथा दिगो विकाससँग सम्बन्धित विश्वव्यापी दक्षिण प्राथमिकताहरूमा नेपालको दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्नेछ।
यस अतिरिक्त, मन्त्री देउवाले डिजिटल सार्वजनिक पूर्वाधार सम्मेलनमा नेपालको डिजिटल शासन तथा नवप्रवर्तनसम्बन्धी प्रगतिबारे प्रकाश पार्ने अपेक्षा गरिएको छ।
सम्मेलनको क्रममा मन्त्री देउवाले भारतीय विदेशमन्त्री डा. एस. जयशंकर तथा अन्य मित्र राष्ट्रका समकक्षीसँग द्विपक्षीय बैठकहरू गरिरहेकी छन्। यी छलफलहरू क्षेत्रीय सुरक्षा, आर्थिक सहयोग, तथा जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरण प्रयासहरूमा केन्द्रित रहनेछन्।
रायसिना संवाद नेपालका लागि कूटनीतिक सम्बन्ध सुदृढ पार्ने, नीतिगत अन्तर्दृष्टि आदानप्रदान गर्ने, तथा प्रमुख रणनीतिक मुद्दाहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय छलफलमा संलग्न हुने महत्त्वपूर्ण प्लेटफर्म हो। यस्ता उच्चस्तरीय मञ्चहरूमा सहभागिताले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाहरूमा सक्रिय संलग्न राष्ट्रको रूपमा स्थापित गर्न योगदान पुग्नेछ। साथै, यसले नेपालको भूराजनीतिक तथा भू-आर्थिक प्रभावकारिता अभिवृद्धि गर्न मद्दत गर्नेछ।
आर्थिक विकास र अवसरहरू:
नेपालका लागि, रायसिना संवादले आर्थिक विकासका लागि महत्त्वपूर्ण अवसर प्रदान गर्दछ। जलविद्युत क्षेत्रमा, नेपालले आफ्नो अथाह जलस्रोतको उपयोग गरी नवीकरणीय ऊर्जा उत्पादन गर्न सक्दछ, जसले देशको ऊर्जा सुरक्षालाई बलियो बनाउनुका साथै क्षेत्रीय ऊर्जा बजारमा योगदान पुर्याउन सक्दछ। यस संवादले नेपाललाई जलविद्युत परियोजनाहरूमा विदेशी लगानी आकर्षित गर्न, क्षेत्रीय ऊर्जा व्यापारमा सहभागिता बढाउन, र ऊर्जा पूर्वाधारको विकास गर्न मद्दत गर्नेछ। यसका साथै, नेपालले जलविद्युत क्षेत्रमा प्रविधिको हस्तान्तरण, क्षमता अभिवृद्धि, र दिगो विकासका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ।
पर्यटन क्षेत्रमा, नेपालले आफ्नो प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक सम्पदा, र साहसिक पर्यटनको माध्यमबाट अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्न सक्दछ। यस संवादले नेपाललाई पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि नयाँ रणनीतिहरू विकास गर्न, पर्यटन पूर्वाधारको विकास गर्न, र अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन बजारमा आफ्नो पहिचान बढाउन मद्दत गर्नेछ। विशेष गरी, नेपालले इको-टुरिज्म, सांस्कृतिक पर्यटन, र साहसिक पर्यटन जस्ता क्षेत्रहरूमा लगानी आकर्षित गर्न सक्दछ। यसले नेपाललाई पर्यटन क्षेत्रमा रोजगारी सिर्जना गर्न, स्थानीय समुदायहरूको जीविकोपार्जनलाई सुधार गर्न, र पर्यटन क्षेत्रको दिगो विकासलाई सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्नेछ। यसका साथै, नेपालले पर्यटन क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग, पर्यटन पूर्वाधारको विकास, र पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ।
कृषि क्षेत्रमा, नेपालले आधुनिक कृषि प्रविधिहरू र दिगो कृषि अभ्यासहरूलाई प्रवर्द्धन गरी खाद्य सुरक्षालाई सुदृढ गर्न सक्दछ। यस संवादले नेपाललाई कृषि क्षेत्रमा लगानी आकर्षित गर्न, कृषि उत्पादनको विविधीकरण गर्न, र कृषि बजारको विकास गर्न मद्दत गर्नेछ। विशेष गरी, नेपालले उच्च मूल्यका कृषि उत्पादनहरू, जस्तै कफी, चिया, र मसलाहरू, को निर्यात प्रवर्द्धन गर्न सक्दछ। यसले नेपाललाई कृषि क्षेत्रमा रोजगारी सिर्जना गर्न, ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन, र कृषि क्षेत्रको दिगो विकासलाई सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्नेछ। यसका साथै, नेपालले कृषि क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग, कृषि पूर्वाधारको विकास, र कृषि बजारको विकासका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ।
पूर्वाधार विकासमा, नेपालले सडक, पुल, र अन्य पूर्वाधार परियोजनाहरूमा लगानी आकर्षित गरी आर्थिक गतिविधिहरूलाई प्रोत्साहित गर्न सक्दछ। यस संवादले नेपाललाई पूर्वाधार विकासका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग जुटाउन, पूर्वाधार परियोजनाहरूको दिगो व्यवस्थापन गर्न, र पूर्वाधार विकासमा निजी क्षेत्रको सहभागिता बढाउन मद्दत गर्नेछ। विशेष गरी, नेपालले पूर्व-पश्चिम राजमार्ग, मध्य-पहाडी राजमार्ग, र काठमाडौं-तराई द्रुतमार्ग जस्ता ठूला पूर्वाधार परियोजनाहरूमा लगानी आकर्षित गर्न सक्दछ। यसले नेपाललाई कनेक्टिभिटी सुधार गर्न, आर्थिक विकासलाई गति दिन, र पूर्वाधार क्षेत्रको दिगो विकासलाई सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्नेछ। यसका साथै, नेपालले पूर्वाधार विकासमा प्रविधिको प्रयोग, पूर्वाधार परियोजनाहरूको दिगो व्यवस्थापन, र पूर्वाधार विकासका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ।
डिजिटल अर्थतन्त्रको विकासमा सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ, जसले नेपालको आर्थिक वृद्धिमा योगदान पुर्याउनेछ। विशेष गरी, डिजिटल पूर्वाधारको विकास, डिजिटल साक्षरताको प्रवर्द्धन, र साइबर सुरक्षा क्षमताको निर्माणमा अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ। यस संवादले नेपाललाई ई-गभर्नेन्सको विकास गरेर सेवा प्रवाहलाई प्रभावकारी बनाउन, प्रविधिको प्रयोगबाट कृषि, पर्यटन, र अन्य क्षेत्रहरूमा उत्पादकत्व बढाउन, र डिजिटल प्रविधिहरूको सुरक्षित प्रयोगलाई सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्नेछ। यसले नेपाललाई विश्वव्यापी डिजिटल अर्थतन्त्रमा एकीकृत हुन, नयाँ रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न, र डिजिटल अर्थतन्त्रको दिगो विकासलाई सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्नेछ। यसका साथै, नेपालले डिजिटल अर्थतन्त्रमा प्रविधिको प्रयोग, डिजिटल साक्षरताको प्रवर्द्धन, र साइबर सुरक्षा क्षमताको निर्माणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ।
जलवायु परिवर्तन र पर्यावरणीय स्थिरता:
जलवायु परिवर्तनको मुद्दामा, नेपालले रायसिना संवादमा नेतृत्व प्रदर्शन गर्दै हिमाली क्षेत्रको संरक्षणको लागि अन्तर्राष्ट्रिय पहलको लागि आह्वान गर्न सक्दछ। नेपालले जलवायु परिवर्तन अनुकूलन र न्यूनीकरणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग जुटाउन सक्दछ, विशेष गरी जलवायु वित्त र प्रविधि हस्तान्तरणमा। यस संवादले नेपाललाई आफ्नो राष्ट्रिय जलवायु परिवर्तन नीतिलाई अद्यावधिक गर्न, जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरूलाई सम्बोधन गर्न नयाँ रणनीतिहरू विकास गर्न, र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा प्रस्तुत गर्न अवसर प्रदान गर्नेछ। नेपालले हिमाली पारिस्थितिक प्रणालीको संरक्षण र दिगो व्यवस्थापनका लागि अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसँग सहकार्य गर्न सक्दछ। यसले हिमाली क्षेत्रमा जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरूलाई कम गर्न, स्थानीय समुदायहरूको जीविकोपार्जनलाई सुरक्षित गर्न, र जैविक विविधताको संरक्षण गर्न मद्दत गर्नेछ। यसका साथै, नेपालले जलवायु परिवर्तन अनुकूलन र न्यूनीकरणका लागि प्रविधिको प्रयोग, जलवायु वित्तको पहुँच, र जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी क्षमता अभिवृद्धिका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ।
भूराजनीतिक सन्तुलन र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध:
भूराजनीतिक सन्तुलन र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको सन्दर्भमा, नेपालले रायसिना संवादमा आफ्नो पञ्चशीलको सिद्धान्त तथा असंलग्न परराष्ट्र नीतिलाई कायम राख्दै क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिहरूसँग सन्तुलित सम्बन्ध कायम राख्न सक्दछ। साना राष्ट्रहरूको हितको रक्षाको लागि अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्न सक्दछ। यस संवादले नेपाललाई आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई विविधीकरण गर्ने नीति अवलम्बन गर्न, विभिन्न देशहरूसँग रणनीतिक साझेदारी निर्माण गर्न, र अन्तर्राष्ट्रियसहयोगलाई विस्तार गर्न मद्दत गर्नेछ। नेपालले साइबर सुरक्षा, डिजिटल साक्षरता, र प्रविधिको पहुँच जस्ता मुद्दाहरूमा आफ्नो धारणा राख्न सक्दछ। यसले नेपाललाई विश्वव्यापी साइबर सुरक्षा खतराहरूबाट बच्न, डिजिटल प्रविधिहरूको सुरक्षित प्रयोगलाई सुनिश्चित गर्न, र डिजिटल साक्षरतालाई प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्नेछ। यसका साथै, नेपालले भूराजनीतिक सन्तुलन कायम राख्न, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई सुदृढ गर्न, र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ।
मानवीय सहायता र शरणार्थी संरक्षण:
मानवीय सहायता र शरणार्थी संरक्षणको सन्दर्भमा, नेपालले रायसिना संवादमा मानवीय सहायता र शरणार्थी संरक्षणको लागि अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसँग सहकार्य गर्न सक्दछ। नेपालले शरणार्थीहरूको अधिकारको संरक्षणको लागि अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डको लागि वकालत गर्न सक्दछ। यस संवादले नेपाललाई शरणार्थीहरूको अधिकारको संरक्षण गर्ने नीतिहरूलाई प्राथमिकता दिन, अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डहरूलाई कार्यान्वयन गर्न, र शरणार्थीहरूलाई सुरक्षित र सम्मानजनक जीवन प्रदान गर्न मद्दत गर्नेछ। यसका साथै, नेपालले मानवीय सहायता र शरणार्थी संरक्षणका लागि प्रविधिको प्रयोग, क्षमता अभिवृद्धि, र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछ।
रायसिना संवादको महत्त्व र नेपालको भूमिका:
रायसिना संवादले नेपाललाई आफ्नो कूटनीतिक क्षमता प्रदर्शन गर्ने र विश्वव्यापी मुद्दाहरूमा आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ। यसले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसँग साझेदारी निर्माण गर्न र सहयोग जुटाउन मद्दत गर्दछ। नेपालले यस संवादको माध्यमबाट आफ्नो राष्ट्रिय हितलाई प्रवर्द्धन गर्न, आर्थिक विकासलाई गति दिन, जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरूलाई कम गर्न, र मानवीय सहायता र शरणार्थी संरक्षणमा आफ्नो भूमिकालाई सुदृढ गर्न सक्दछ। तसर्थ,नेपालले रायसिना संवादमा आफ्नो सक्रिय सहभागितालाई निरन्तरता दिनुपर्दछ एवं नेपालले आफ्नो राष्ट्रिय हितलाई प्रवर्द्धन गर्न र विश्वव्यापी मुद्दाहरूमा आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्न स्पष्ट रणनीति बनाउनुपर्दछ। यसका साथै नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसँग साझेदारी निर्माण गर्न र सहयोग जुटाउन ठोस पहल गर्नुपर्दछ र संगसंगै रायसिना संवादबाट प्राप्त ज्ञान र अनुभवलाई आफ्नो राष्ट्रिय नीति र योजनाहरूमा समावेश गर्नुपर्दछ।
अन्त्यमा, रायसिना संवाद २०२५ नेपालको लागि एक महत्वपूर्ण रणनीतिक र आर्थिक अवसर हो। माननीय परराष्ट्रमन्त्री आरजु राणा देउवाको सक्रिय सहभागिताले नेपाललाई विश्वव्यापी मञ्चमा आफ्नो आवाज पुर्याउने, आर्थिक अवसरहरू पहिचान गर्ने र आफ्नो राष्ट्रिय हितको प्रवर्द्धन गर्ने अवसर प्रदान गर्छ। यस संवादमा भएका छलफलहरूले नेपालको परराष्ट्र नीति, आर्थिक विकास रणनीति र दिगो भविष्यको मार्गचित्रलाई मार्गदर्शन गर्न मद्दत गर्नेछ र नेपालको विश्वव्यापी भूमिकालाई थप सशक्त बनाउनेछ।
